حمایت کیفری نقض حقوق محرمانگی تجاری و اقتصادی در ایران با نگاهی به حقوق آمریکا

غزاله قلاجوری، دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرمشناسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد

چکیده

با توجه به اهمیت حفظ امنیت تحقیقات و پژوهش هاي فراوان در كشور امريکا و با عنايت به اهمیت اقتصاد سرمايهداري در آن كشور، قوانین و مقررات مناسبی در جهت حفظ حقوق اسرار صنعتی و تجاري و نیز مقابله جدي با متجاوزان به حقوق اسرار مزبور وجود دارد .در اسناد بین المللی نیز با توجه به مشاركت اغلب كشورهاي پیشرو در زمینه هاي صنعتی و اقتصادي حمايت هاي كیفري كارآمدي از اين اسرار وجود دارد. فرضیه سوّم: می توان با كمك گرفتن از تعاريف موجود در قوانین كشور امريکا و همینطور اسناد بین المللی، در كنار بررسی پژوهشهاي موجود به تعريفی روشن و مفید در اين زمینه رسید .از طرف ديگر با بررسی و دقتنظر در منابع گفته شده و بررسی مفاهیم بنیادين حقوق كیفري میتوان ضمانت هاي كیفري مناسبی را به قانونگذار محترم داخلی در قالب پیشنهاد مطرح نمود

مفهوم شرط محرمانگی

شرط محرمانگی می تواند معانی متفاوتی داشته باشد:

• عدم افشاي اطلاعات و اسرار تجاري از سوي متعهد كه به واسطه ي قرارداد، به آن دسترسی حاصل شده براي هر فرد ديگري اعم از رقباي تجاري يا غیره
• عدم استفاده از اين اطلاعات ب هجز در خصوص قرارداد منعقده و در اجرا يا اهداف اين قرارداد
• عدم سوء استفاده از اين اطلاعات براي منافع شخصی يا گروهی خاص يا ساير افراد به نحو عام بدون اجازه ي مالك آن توسط فرد مستقیم يا غیرمستقیم، خود يا بستگان به نحوي كه خود او ذينفع آن قرارگیرد

شرط محرمانگی و توافقنامه ی عدم افشای اطلاعات

توافق نامه ي عدم افشاي اطلاعات ب هعنوان اولین اقدام قراردادي و ابتداي يترين تواف قنامه براي شروع مذاكرات و تبادل اطلاعات از سوي طرفین و در نهايت امضاي قرارداد محسوب م يشود. ممکن است در تواف قنامه، شرطی با مضمون عدم دورزدن، گنجانده شده و تواف قنامه تحت عنوان دور زدن ممنوع 1امضاء شود .بر اساس اين شرط طرف درياف تکننده ي اطلاعات متعهد می گردد در طول مدت تعیی نشده از زمان افشاي اطلاعات به طور مستقیم و غیرمستقیم با طرف ثالثی كه طی مذاكرات به وي معرفی م يشود وارد معامله و مذاكره (حتی از طريق مديران، سهام داران، مشاوران، وكلا، كارمندان يا نمايندگان) نشده و از هیچیك از فرص تهايی كه در اثر تلاشهاي طرف افشاكننده براي وي آشکار شده بهره نبرد؛ مگر در صورتی كه رضايت كتبی او را كسب كند يا چنین رابطه اي قبل از ورود به مذاكرات حاضر وجود داشته باشد

گفتار دوم :انحصار مطلق؛ آری یا خیر؟

امروزه ديدگاه هاي نافی حمايت هاي سخت از اسرار تجاري شکل گرفته است و اگرچه دانشمندان با دلايل و استنادات متفاوتی در مسیر اثبات تعديل انحصار گام می نهند اما آنچه قابل تأمل می باشد آن است كه گرايش به تعديل انحصار قوت يافته كه در ذيل مطالعه می گردد

رویکرد حذفی

در اين رويکرد، اصل حمايت از اسرار تجاري تحت نظام مستقلی در قلمرو حقوق مالکیت فکري نفی می گردد و نقض اسرار تجاري بايد در قالب نقض تعهدات قراردادي مطالعه گردد. اما در مقابل مدافعان استقلال اسرار تجاري براين ديدگاه هستند كه اين هويت مستقل، انگیزه خلق نوآوري را ايجاد و حريم خصوصی مالك را تثبیت می كند، هزينه صاحب سر را كاهش و منجر به افزايش سرمايه گذاري می گردد

رویکرد تعاملی

اكنون نمی توان ترديد كرد كه اسرار تجاري از اهمیت استراتژيك به عنوان مقوله اي آمیخته با منافع اقتصاد ملی برخوردار بوده 1و حتی قادر است تنش هاي سیاسی را در برخی نقاط دنیا ايجاد نمايد . 2بسیاري از كشورها دريافته اند كه اسرار می تواند رهبري آنان را در رقابت تجاري و تحقیق و توسعه تضمین نمايد . 3از اين رو، پذيرش اسرار تجاري به عنوان هويتی مستقل می تواند براي آنها قابل تأمل باشد .حال اگر اين امر قابل قبول گردد اسرار تجاري نیز مانند ساير مصاديق حقوق مالکیت فکري با استثنا رو به رو می شود و از اين حیث تفاوتی وجود ندارد . چنانچه استفاده هاي آزمايشی از اختراعات در موارد غیرتجاري مجاز است، استفاده از اسرار تجاري نیز در استفاده هاي آزمايشی مجاز خواهد بود

گفتار سوم :دفاعیات رایج در دعاوی نقض حقوق اسرار تجاری

با وجود حق ويژه اي كه دارندگان سر تجاري در جلوگیري از افشاي آن دارند اما استفاده كنندگان از سر تجاري در جامعه نیز می توانند در قالب هاي مختلف مدعی حق استفاده از اسرار تجاري باشد .لذا خوانده دعاوي اسرار تجاري، در موقعیت انفعالی قرار ندارد بلکه می تواند در مواردي با ادعاي خواهان مقابله كند و عدم مسئولیت خويش را به نحوي اثبات كند. دفاعیات خواندگان دعوي نقض سر تجاري عمدتا بر محور دو امر تبیین می شود : اولا :آنکه اطلاعات يك راز تجاري نیست چه به صورت عمومی شناخته شده است يا آنکه بخشی از دانش فردي است يا الزامات ضروري محرمانگی را رعايت نکرده است و ثانیا : آنکه اطلاعات به صورت ناروا تصاحب نشده است .به عبارت ديگر به صورت قانونیكسب شده يا مستقلا توسط خوانده توسعه يافته است. بنابراين دفاع خوانده بر دو عنصر متکی است؛ اطلاعات جنبه محرمانه ندارد يا خوانده براساس كوشش شخصی خود به نوعی به همان سر دست يافته است

جرایم علیه اسرار تجاری در آمریکا

در دهه هشتاد میلادي در آمريکا قانون متحدالشکل اسرار تجاري وضع گرديد و نظام مستقل حمايتی از اسرار تجاري استقرار يافت .در اين قانون (ماده ( )6 )4تجاري، اطلاعات محرمانه اي است كه ارزش اقتصادي از آن ناشی می شود و صاحب آن تلاش معقولی را براي حفظ محرمانگی انجام می دهد و تحصیل يا استفاده يا افشا اطلاعات به مسئولیت ناقض منجر می گردد .افزون بر اين، با استناد به ماده ()1

39موافقت نامه تريپس، اطلاعات افشا نشده در صورتی مورد حمايت هستند كه محرمانه بوده و به اين واسطه از ارزش تجاري برخوردار باشند و دارنده اطلاعات، وسايل معقولی را براي حفاظت از آن به كار ببرد .همچنین، با استناد به پژوهش كمیسیون اروپا در خصوص اسرار تجاري، سر تجاري، اطلاعاتی فنی يا تجاري مرتبط

با تجارت است كه شناخته شده يا به سادگی قابل دسترس نیست و از ارزش اقتصادي برخوردار است و افشاي آن به رقیب می تواند منجر به ايراد لطمه به منافع مالك شود. بنابراين، اسرار تجاري در دو دسته اطلاعات فنی يا تجاري قرار م ي گیرند. اطلاعات تجاري مانند فهرست مشتريان يا آمار تحلیلی خريد مصرف كنندگان است. اطلاعات فنی نیز همان دانش فنی است كه واجد سه ويژگی محرمانه، مهم و قابل شناسايی باشد .دانش فنی داراي مصاديق وسیعی است كه می تواند شامل دانش تکنیکی لازم جهت استفاده از حق اختراع، تجارت فنی، مهارت، طراحی مفصل، طرح ها، محاسبات، كمك هاي فنی، فناوري، امثال اينها باشد. دانش فنی برخلاف حق اختراع فاقد گواهینامه و حق انحصاري است و در قوانینو مقررات بسیاري كشورها تحت عنوان اسرار تجاري و براساس قوانین كیفري و مسئولیت مدنی و يا رقابت غیرمنصفانه مورد حمايت قرار می گیرد. در ايران قانون تجارت الکترونیك مصوب 6831به اسرار تجاري الکترونیکی می پردازد و براي نقض آن ضمانت اجرا تعیین می كند .به موجب ماده 16اسرار تجاري الکترونیکی

«داده پیام» ي است كه شامل اطلاعات، فرمول ها، الگوها، نرم افزارها و برنامه ها، ابزار و روش ها، تکنیك ها و فرايندها، تألیفات منتشر نشده ، روش هاي انجام تجارت و داد و ستد، فنون، نقشه ها و فراگردها، اطلاعات مالی، فهرست مشتريان، طرح هاي تجاري و امثال اينها است، كه به طور مستقل داراي ارزش اقتصادي بوده و در دسترس عموم قرار ندارد و تلاش هاي معقولانه اي براي حفظ و حراست از آنها انجام شده است .همچنین در ماده 14 تصريح می شود، به منظور حمايت از رقابت هاي مشروع و عادلانه در بستر مبادلات الکترونیکی، تحصیل غیرقانونی اسرار تجاري و اقتصادي بنگاه ها و مؤسسات براي خود و يا افشاي آن براي اشخاص ثالث در محیط الکترونیکی جرم محسوب می شود. اگرچه اسرار تجار ي يکی از اقسام حقوق مالکیت فکري است اما با ساير مصاديق آن تفاوت هايی دارد. اسرار تجاري بدون نیاز به ثبت و بررسی ماهوي كه در نظام حق اختراع معمول است از حمايت برخوردار می شود و از اين حیث به نظام حقوق مالکیت ادبی و هنري شباهت دارد

مشکلات و موانع مطالعه جرایم علیه اسرار تجاری

جرم شناختن نقض حقوق اسرار تجاري با مشکلات و مسايلی روبروست كه گاه نقش مانع را ايفا می كنند و چنین به نظر می آيد كه در پاره اي از موارد، حمايت كیفري از اين اسرار امکان پذير نیست. اين مسايل را به شرح زير می توان خلاصه كرد. .6تشخیص اينکه واقعا راز تجاري از شخص مالك آن، سرقت شده يا به هر نحو ديگر، بدون مجوز – اعم از قانونیيا قراردادي – نقض گرديده، در پاره اي از موارد دشوار و حتی غیر ممکن است. چرا كه در مواردي استدلال بر نقض حقوق اسرار، ممکن است با توجیهاتی همچون مهندسی معکوس يا ضرورت حمايت از پژوهش هاي علمی، بی نتیجه پايان يابد و مالك اسراري كه از نقض ادعايی آنها به شدت متضرر شده، از اقناع وجدانی دادرس ناتوان شود

2. اسرار تجاري، در بیشتر موارد، خارج از مرزهايی كه در آن ايجاد شده نیز داراي ارزش مالی هستند. به لحاظ محدوديت هاي قوانین كیفري داخلی، از حیث قلمرو شمول و محدوده اجرا، دولت ها در اين عرصه، در پی پیشگیري از افشاي اسرار در وهله نخست و همکاري هاي بین المللی در مرحله بعدي هستند.

3. در مورد كشورهايی همچون ايران كه فاقد سابقه روشن در زمینه جرايم علیه اسرار تجاري هستند، مشکل نحوه پیگرد و دادرسی اين جرايم، به طور قطع از مسائل اساسی خواهد بود. به خصوص به اين دلیل كه رويه قضايی و عملی خاصی در اين باره شکل نگرفته و تنها مقرراتی پراكنده به مسأله نقض حقوق اسرار تجاري – آن هم در حوزه هاي خاص – پرداخته اند

مشکل فقدان مقررات در جرم انگاري نقض حقوق اسرار تجاري، نیز از جمله مشکلاتی است كه در برخی از كشورها وجود دارد. در حقوق كشورمان، چنانچه بررسی خواهد شد، قانون مجازات اسلامی، قانون تجارت الکترونیکی و لايحه جرايم رايانه اي در اين راستا اقدام به وضع مقررات كرده اند. تلاقی و تداخل قوانین مذكور در پاره اي از موارد، خود به اشکالات عمده منجر می شود كه به نظر می رسد، به دلیل بی توجهی مقنن قانون تجارت الکترونیکی و سپس لايحه جرايم رايانه اي، تنها در عمل بايد منتظر بازخورد و آثار آنها در رويه قضايی بود. بايد اذعان داشت كه پاره اي از خلأهاي قانونی در باب جرايم علیه اسرار تجاري همچنان باقی است. اشکالاتی كه در مقررات داخلی رفع نشده را می توان در دومورد خلاصه كرد: الف. از يك طرف پاره اي از جرايم بسیار مهم علیه اسرار تجاري، همانند «جاسوسی اقتصادي» به عنوان جرمی كه منافع كلان اقتصادي كشور را تهديد می كند، در قانون مجازات اسلامی مطرح نشده اند. ب. توسعه صلاحیت قوانین كیفري ايران به لحاظ مکانی در ماده 6قانون مجازات اسلامی، شامل جرايم عمده علیه اسرار تجاري، همانند نقض حقوق اسرار تجاري و صنعتی ملی، توسط اتباع ساير كشورها، نمی شود و هرگونه تفسیر موسعی در اين باره، حداقل با صراحت ماده 6مذكور و اصول حقوق كیفري منافات خواهد داشت.

طبقه بندی جرایم علیه اسرار تجاری

جرايم علیه اسرار تجاري در طبقه بندي اصلی به جرايم علیه مالکیت و دارايی تعلق دارند. البته اين امر، دلیل بر آن نیست كه اين دسته از جرايم نتوانند، امنیت داخلی يا خارجی را مخدوش كنند. بر عکس، در موارد متعدد امکان دارد كه جرايم علیه اسرار، به لحاظ اختلالی كه در نظام اقتصادي كشور ايجاد می كند، به طور مستقیم به دسته جرايم علیه امنیت تعلق يابد و بعد «مادي» آن اهمیتی چندان نداشته باشد. جاسوسی اقتصادي، عنوان شناخته شده اي در میان جرايم علیه امنیت داخلی به شمار می آيد كه در اكثر موارد، ركن اصلی آن افشاي اسرار كلان اقتصادي كشور براي خارجیان می باشد

با وجود امکان تعلق جرايم علیه اسرار تجاري به هر دو دسته بندي فوق الذكر، اين جرايم، جز در موارد نادر زير عنوان جرايم علیه مالکیت طبقه بندي می شوند. مالکیت نسبت به اسرار تجاري نیز از آن جهت حاصل است كه راز، از جمله «حقوق» محسوب شده و كلیه حقوق نیز به اين دلیل داراي ارزش اقتصادي هستند، كه «مال» محسوب می شوند (در مورد مفهوم «مال» در جرم سرقت، نك: میر محمد صادقی، جرايم علیه اموال، ،6831ص 1۰1به بعد).ملاحظات نشان می دهد كه در طبقه بندي دقیق تر، جرايم علیه اسرار تجاري را بايد در دسته بندي كلی تر از جرايم علیه مالکیت، يعنی «جرايم علیه دارايی» قرار داد. زيرا دارايی از مفهوم عام خود كه شامل حقوق و تعهدات اشخاص باشد، تنها عنوانی است كه می تواند تمام _ مصاديق جرايم علیه اسرار تجاري را به جز آنچه كه در حیطه جرايم علیه امنیت قرار می گیردشامل می شود. هرچند اين تفکیك، چندان در حقوق كیفري مورد توجه قرار نگرفته، بايد خاطرنشان ساخت كه جرايم علیه اسرار تجاري، گاه بیش از اينکه با حقوق اشخاص، ارتباط داشته باشند، تعهدات ايشان را نقض نموده و افراد را در معرض مسؤولیت حرفه اي قرار می دهند. بنابراين، از حیث اينکه جرايم علیه اسرار تجاري توسط چه شخص يا اشخاصی قابل تعقیب است، می توان آنها را در طبقه بندي منحصر به فرد جرايمی قرار داد كه حسب مورد از سوي مالك اسرار (در تمام موارد،) دارنده تعهد حرفه اي در مواردي كه تعهد وي نقض شده باشد) و دادستان (در مواردي كه به دلیل عمومی بودن جرم يا حکم قانون در حیطه اختیارات وي قرار می گیرد،) قابلیت پیگرد كیفري دارند.

از آن جهت كه جرايم علیه اسرار تجاري، «دانش» در مفهوم عام آن را هدف قرار می دهد، بزهکاران اين صنف به سه دسته عمده تقسیم بندي می شوند: گروه اول، بزهکارانی هستند كه با نقض تعهد شغلی، حرفه اي يا قراردادي، اقدام به افشا يا سوء استفاده از اسراري می نمايند كه بدان دسترسی دارند. گروه دوم، مجرمانی هستند كه با انگیزه دستیابی، افشا يا سوء استفاده غیرقانونی به اسرار تجاري ديگران وارد عمل می شوند. گروه سوم نیز افرادي هستند كه هرچند به طور ناخواسته به اسرار دسترسی پیدا می كنند، اما علی رغم آگاهی از ماهیت راز گونه آنها، اقدام به افشا يا به كار گیري آن می نمايند

نتیجه گیری

با توجه به اهمیت حفظ امنیت تحقیقات و پژوهشهاي فراوان در كشور آمريکا و با عنايت به اهمیت اقتصاد سرمايهداري در آن كشور، قوانین و مقررات مناسبی در جهت حفظ حقوق اسرار تجاري و نیز مقابله جدي با متجاوزان به حقوق اسرار مزبور وجود دارد. در اسناد بینالمللی نیز با توجه به مشاركت اغلب كشورهاي پیشرو در زمینههاي اقتصادي حمايتهاي كیفري كارآمدي از اين اسرار وجود دارد.

می توان با كمك گرفتن از تعاريف موجود در قوانین كشور امريکا و همینطور اسناد بینالمللی، در كنار بررسی پژوهشهاي موجود به تعريفی روشن و مفید در اين زمینه رسید. از طرف ديگر با بررسی و دقتنظر در منابع گفته شده و بررسی مفاهیم بنیادين حقوق كیفري میتوان ضمانتهاي كیفري مناسبی را به قانونگذار داخلی در قالب پیشنهاد مطرح نمود.

بنابراين ضروري است كشورها با اِعمال ضمانت اجراهاي كیفري مناسب و كارآمد، حمايت از اسرار تجاري و صنعتی را و استحکام بخشیده و به جرمانگاريِ نقض محرمانگی اسرار تجاري و صنعتی چه در »فضاي واقعی« چه در » فضاي مجازي« مبادرت ورزند. حقوق اسرار هنوز به طور كامل شکل نگرفته است. اگر برخی از قوعد عام را می توان براي طرح بعضی از مباحث از رشته هاي ديگر به عاريت گرفت در اين حیطه بايد از اصول خاصی بحث كرد كه تنها در حقوق اسرار جاري اند. تعهد به عدم افشاي اطلاعات مربوط به ديگران يا مرتبط با نظم عمومی و ملّی، در فضاي مجازي، تقريباً در رويه قضايی پذيرفته شده است؛ با اين حال اين تمام بحث نیست؛ بايد به موجب قوانین دقیق و تخصصی، اين علم را تثبیت كرد. در اين راه، قضات و دكترين كمك كار خواهند بود اما مهم ترين نقش را «پیگرد» و «اجرا» خواهد داشت.

البته بديهی است كه بر پژوهشگران ايرانی فرض است كه با بررسی اقدامات انجام شده در ساير كشورها و نیز مصوبات بین المللی و با توجه به شرايط و ضروريات حاكم بر جامعه، خلأهاي موجود در قوانین داخلی را كشف نموده و در جهت تکمیل و غنی شدن قوانین موجود و در عین حال ضمن پرهیز از تشويق قانونگذار به تورّم قوانین، راهکارهايی واقعبینانه و كارآمد ارائه نمايند .در پژوهشهاي انجام شده پیشنهاد يا پیشنهاداتی روشن و دقیق كه واجد خصیصه جامعیت و مانعیت باشد در جهت اصلاح و تکمیل تعريف قانونی اسرار تجاري و اسرار صنعتی بیان نشده است زيرا تنها تعريف موجود در ماده 66از قانون تجارت الکترونیك نیز صرفاً به تعريف اسرار تجاري آن هم صرفاً در زمینه تجارت الکترونیك پرداخته است .در رابطه با اسرار صنعتی نیز هیچ گونه تعريفی در قوانین مصوب وجود ندارد و در پژوهش هاي انجام شده نیز به اين امر پرداخته نشده است .بديهی است با استناد به اصل قانونی بودن جرايم و مجازاتها و با توجه به اهمیت اسرار تجاري و صنعتی در رشد اقتصادي و حفظ انگیزههاي لازم در جهت تولید علم و ايجاد و توسعه محصولات صنعتی و همینطور حمايت از سرمايهگذاري در زمینه تحقیقات علمی و صنعتی لازم است پس از تعريف اسرار تجاري و صنعتی، حقوق اين اسرار به روشنی مشخص گردد، موارد نقض اين حقوق به دقت تعیین و در صورت لزوم و با توجه به شدت نقضهاي صورت گرفته، میزان و نحوه جبران خسارات وارده تعیین شده و جرمانگاري هاي مقتضی در جهت حفظ حقوق اسرار تجاري و اسرار صنعتی انجام شود و البته مجازاتهاي متناسب و موثر نیز در جهت حمايت كیفري از حقوق اسرار تجاري و صنعتی در نظر گرفته شود.